Mini słowniczek gwary regionalnej

Gwary i zwroty regionalne używane kiedyś na wsiach regionu włoszczowskiego w chwili obecnej praktycznie już zanikły i mało kto się nimi posługuje nawet w mowie potocznej. Używanie gwary uwarunkowane było odmiennymi realiami życia wiejskiego, pracą na roli, kulturą społecznościową, duchową ale także i materialną mieszkańców tego regionu.

Poniżej postarałem się przedstawić krótki wykaz najczęściej używanej gwary i zwrotów regionalnych które jeszcze można czasami usłyszeć.

A

• adyć – a przecież (np.: Adyć godołem mu!)

B

• baba – kobieta, żona
• bacyć (baczyć) – pamiętać, zwracać uwagę (np.: Bacoj cy po drodze gdzie nie skrynci.)
• bajdy, bojki – zmyślone, nieprawdziwe wiadomości, informacje
• bałamucić – niepotrzebnie zajmować czymś, tracić czas, kokietować (np.: Janek – nie bałamuć Hanki – niech sie bierze za robote!)
• bancwoł – ktoś toporny, gruboskórny, opasły
• bez – przez
• bielacka – czynność malowania ścian budynków domu lub zabudowań gospodarskich (np.: Jasiek robi bielacke w hałpie.)
• bimbać – żartować z poważnych rzeczy, zaniedbywać (np.: Janek przebimboł sprawe i tero mo!)
• boginka – kobieta zła z wierzeń ludowych
• bojcora, bojcorz – plotkarka, plotkarz
• bojki – plotki (np.: Hanka posła na wieś na bojki)
• brdać – siać zamęt, „mieszać” (np.: Stachu zamiast pómóc to ino nabrdoł, nabrdoł i uciekł!)
• bryndka – denaturat
• brzdyń – wielki brzuch ( np.: Frankowi zza miedzy brzdyń urós.)
• bujda – wiadomość zmyślona
• bystro – jasno (np.: Bystro ty nocy miesiąc świcił.)

C

• chabanina – mięso gorszego gatunku
• chłop – mężczyzna, mąż
• ciepać – rzucać (np.: Gdzieś te copke ciepnął!)
• ciupać – rąbać siekierą (np.: Antek od rana ciupie drewka.)
• ciżba – tłok, ścisk (np.: W kościele na sumie była ciżba przełokrutno.)
• cyganek, kozik – składany nóż z drewnianym trzonkiem

Ć

• ćma, ćmok – ciemność (np.: Na dworze już ćma!)
• ćmok – człowiek niezdarny

D

• do krzty – zupełnie, do końca
• dożarty – dokuczliwy, zajadły
• dryg – zdolność, skłonność do czegoś
• dziechciorz – brudas
• dzirać – krzyczeć na kogoś (np.: Schowoj te cacka bo matuś sie bedo dzirać.)

E

• ecie-pecie – człowiek powolny, ślamazarny
• esiok – traktor typu SAM, wykonany z reguły przez samego użytkownika

F

• fircyk, filuś – lekkoduch, mało poważny kawaler, elegant (np.: U Maryśki wcoraj był jakisi firyk.)
• frygać – rzucać (np.: No i cós sie tak frygos?)

G

• gadzina – zwierzęta gospodarskie, inwentarz (np.: Franek idźno przy gadzinie zrobić.)
• galanty – porządny, solidny, stabilny
• ganc – zupełnie, całkiem
• gasok – człowiek niezdarny, ślamazarny
• gderać – zrzędzić, utyskiwać
• gibać – kołysać
• gibnąć – umrzeć; zachwiać się
• giry – nogi
• gnaty, gnoty – kości
• godać – mówić (np.: Zośka nie godoj ino bierz sie za robote!)
• godzi się – już czas (np.: Godzi się juz pójść doma…)
• gorcek – garnuszek
• granie – zabawa wiejska odbywająca się w budynku remizy (np.: Antek z wiecora posed na granie do remizy.)
• gugułki – niedojrzałe owoce
• gumno – podwórze z budynkami gospodarskimi lub niekiedy po prostu określenie stodoły
• gwarzyć – mówić, rozmawiać

H

• hajcować – palić (w piecu)

I

• inacy – inaczej
• ino – tylko

J

• jadacka – pogardliwie: gęba (np.: Tobie to sie jadacka nie zamyko!)
• jucha – krew (np.: Z wiecora był dochtór i Frankowi juche upuscoł.)
• jupka – kurtka
• juści – tak jest, już (np.: Juści ide kumosko, ino staemu dom jeść!)

K

• kaj, kajze – gdzie (np.: Kazje włazis w tych trypach!)
• kajsi – gdzie, gdzieś
• kiej – kiedy (np.: Kiej nie wim jak mom toto zrobić!)
• kinol – nos (np.: Jaśkowi na graniu porządnie kinola łoprali.)
• kole – koło, około, wokół
• kolibać – zob.: gibać
• konszachty – podstępne sekretne działania, knowania,
• krzyna – odrobinę, trochę (np.: Daj ino krzynke spróbować.)

L

• labida – człowiek marudny, użalający się nad samym sobą
• lejbuś – człowiek rozlazły, ślamazarny
• lewus – człowiek unikający obowiązków
• listowy – listonosz
• lofer – człowiek nie umiejący długo „usiedzieć w jednym miejscu” (np.: Jak ino rano wyszed, tak do wiecora go ni ma w dumu to ci lofer paskudny!)
• lunąć – spaść (nieoczekiwanie)

Ł

• łobocyć – zobaczyć
• łodyjź – odejdź

M

• miesiąc – księżyc
• mitrynga – strata czasu
• mycka – czapka (kaszkiet) (np.: Stachowi wiater mycke cisnął o zimie.)

N

• na sage, na skuśkę – na skróty, na skos (np.: Antek z kościoła wracoł na sage przez łąke.)
• nabolały – obity, gnijący (owoc, warzywo)
• naści – masz, weź
• naśpuntować – podjudzić, podbuntować
• niechta – niech, niechaj (np.: Niechta Janek idzie dać kuniom.)
• niegramotny – niedomyślny, niezdarny
• nomolny, namolny – uprzykrzający się

O

• o ćmoku – o zmroku wieczorem
• obalić, łobalić – przewrócić (np.: Wiater łobalił w nocy drzewo za stodołom.)
• obmierzły – odpychający, obskurny, obrzydliwy
• ochachulić – ocieplić, ogacić
• ocharudzić – posprzątać obejście, mieszkanie (np.: Matuś kuchnie jus łocharudziła.)
• ogoździały – niedogotowany, zimny
• opołka – półokrągły koszyk pleciony z wikliny (np.: Janek pół opołki grusek przyniós.)
• oprzątać – wykonywać codzienne prace przy zwierzętach gospodarskich takich jak dojenie, zadawanie paszy, etc. (np.: Idzie wiecór. Trza iś pooprzątać.)
• orsiutka – miąższ chleba
• ośkapić – zeszpecenie, uszkodzenie kogoś (czegoś) w wyniku odniesionych obrażeń

Ó

• ócny – wykształcony, mądry

P

• paprac – partacz
• podkrodki – kurczęta wyklute z jaj wysiedzianych przez kwokę
• pojda – gruba kromka chleba
• ponoć – prawdopodobnie
• popśnić – popsuć się
• powsinoga – osoba lubiąca się „włóczyć” po okolicznych domach, łazęga
• pozwoleństwo – pozwolenie
• pruciać – szperać, szukać
• przecie – przecież
• przekopyrtnąć, wykopyrtnąć się – przewrócić się
• pudź tu, podydź tu – podejdź tutaj

R

• rajwach – zamieszanie, gwar, rwetes
• raźno, wartko – szybko (np.: Podydź tu, ino wartko!)
• robotny – pracowity
• rozwydrzołek – rozzuchwalony, rozpuszczony, niegrzeczny, niewychowany człowiek
• rzympolić – grać nieumiejętnie, fałszować

S

• sapogi – ciężkie buty
• siajba – bzik, obłęd (np.: Antkowi siajba łodbiła.)
• siednąć – usiąść
• skumać – zaprzyjaźnić się z kimś, poznać kogoś
• smotruch – brudas
• smykałka – zdolność, zamiłowanie do czegoś
• spozirać – spoglądać (np.: Antek nie broł sie za robote, ino spoziroł ukradkim na Hanke.)
• spyrka – słonina
• srogi – odznaczający się dużym natężeniem pod jakimś względem (np.: Srogi był mróz tej nocy!)
• srol – smarkacz
• stajanie – łan, pole (np.: Stajanie żyta my dziś zesiekli.)
• strochać się – bać się
• styrać – niszczyć (np.: Styrała się nom krowa. – krowa padła.)
• swarzyć się – kłócić się (np.: Nie swarzta się ino bierzta za robote!)

Ś

• śląkwa – brzydka, deszczowa pogoda (np.: Dzisioj na dworze ziomb i śląkwa przełokrutno.)
• śnitka – cienka kromka chleba
• śpas – żart (np.: Tak dla śpasu schowali mycke Frankowi.)

T

• taić – gotować w specjalny sposób (ryż lub kaszę) (np.: Dzisioj na łobiod matuś kase tajono zrobiła.)
• trajkotać, trajlować – gadać, zawracać głowę
• tralabartek – mały wir powietrzny
• trypy – buty

U

• ulingołki – opadłe z drzewa owoce
• umorusany – brudny, ubrudzony
• uświrknąć – zmarznąć, zamarznąć (np.: Antek wcoraj mało nie uświrknął w lesie.)
• utoplać, uflogać się – umoczyć się (np.: Znowu utoplołeś się w kałuzy!)
• utyrany – zmęczony

W

• wadzić się – kłócić się (np.: Ady nie wadźta się jus kumy!)
• warzyć – gotować
• winkiel – narożnik, róg (np.: Za winklim był sklepik.)
• wychyndożyć – wypuścić, wyciągnąć na wierzch (np.: Antek mo wychyndożono koszule.)
• wykukać – dopiąć swego, załatwić coś
• wyściubić – wystawić (np.: Lezoł, ino mioł łeb wyściubiony spod pierzyny.)

Z

• zabrany – zasobny, majętny, odchowany
• zajzajer – niesmaczny, najczęściej gorzki napój
• zaściubić – zatknąć (np.: Zaściubił Antek wiecheć na kiju.)
• zawdy – zawsze (np.: Tatuś zawdy prowde godajo.)
• zbytki – psikusy, żarty (np.: Tobie ino zbytki w głowie.)
• zeźlić się – zezłościć się
• ziomb – zimno
• zmarkotnieć – zmartwić się
• zmierzły – zob.: obmierzły
• (na) zoląg – (na) początek, (na) start
• zzuć – zdjąć (np.: Zzuj te trypy i pudź tu.)